طرحهای رایج و مرسوم در استان چهارمحال و بختیاری را میتوان به این ترتیب طبقه بندی کرد:
● قالیهای قشقایی (یلمه):
ترنجی (یا یک حو )
شکرلو (یا دوحوض)
بندی الوان
● قالیهای بختیاری:
خشتی شامل:
خشتی جانوری
خشتی گل و گیاه
ترنجی (لچک و ترنج)
قابی سماوری (حلقهای)
سروکاج
گل مینا (گل اشرفی) گلدانی
شرابه (گل پتو٬ گلدانی خمرهای)
گلدانی و درختی
فرش خشتی بختیاری با طرح گل پتو (گل رز -گلفرنگ)
پرویز تناولی در کتاب خود به نام «تاریخچههای چهارمحال» میگوید:
طرح گلفرنگ در هر حقیقت نقش یک گل سرخ یا رز شکفته با برگهای اطرافش است؛ استفاهای که هنرمندان ایرانی ازجمله فرشبافان چهارمحال از این نقش کردهاند حد و حدودی ندارند. گاه این گل را تنها در قابی نشانده و با تکرار قابها، نقشه خشتی منقشی از آن ساختهاند و آن را قاب آینه نامیدهاند. گاه دستهای از این گلها را به جای ترنج میانی فرش گذاشتهاند و آن را ترنج گل فرنگ خواندهاند. همین شیوه را در نقاشیهای سقفی هم میتوان دید که نقش گلفرنگ در آنها به گونههای مختلف کار شده است و چه بسا که قاب آینه از اصطلاحات سقف سازان و روغنی کاران این رشته باشد. نقش اندازی روی سقف رسمی دیرینه است. اما رابطه نقش فرش کف اتاق با سقف تنها قدمتی چندصد ساله دارد. ساختمانها و سقفهایی که از قرن یازدهم هجری به بعد در قزوین و اصفهان و شیراز باقی مانده، همگی طرح و نقشی شبیه فرشهای این دوران دارند. پیدا کردن فرشهای مربوط به این ساختمانها و تطبیق آنها با سقفهای موجود کار آسانی نیست. این فرشها همه پراکنده شده و یا از بین رفتهاند. اما پیدا کردن فرش و سقف مشابه در چهارمحال هنوز امکان پذیر است. زیرا هنوز برخی از عمارات خوانین بختیار پا برجاست و فرشهای این عمارات نیز که به دستور صاحبان آنها بافته شده از بین نرفته، اگر چه اغلبشان نزد مجموعه داران خصوصی در غرب است. همگون کردن طرح فرش و سقف خانه به ویژه اتاق پذیرایی یکی از نشانههای اشرافیت در خانههای اعیانی اصفهان و چهارمحال و احتمالا مناطق دیگر بوده است. تقریبا تمام طرحها و نقشههایی که روی قالی بختیاری بافته شده در سقفهای آنها نیز بافته میشود. این سقفها اغلب از جنس چوباند و روی آنها با رنگ و روغن نقاشی شده. نقاشی روی سقف گچی نیز متداول بوده، منتهی این سقفها در اثر تخریب خانهها یا مرور زمان از بین رفته است. اما خانههای سقف چوبی هنوز برجا فراوانند. اساس ترکیببندی سقفهای چوبی شبیه ترکیببندی دو گروه از فرشهای بختیار است: یکی سقفهای خشتی و قاب آینه و دیگر سقفهای ترنجی، و در هر دو گروه همان ترتیب و تناسباتی که در حاشیه و متن سقف به چشم میخورد؛ با این تفاوت که در سقف، این گل با انواع مرغان همنشین شده است. در بسیاری از سقفها صحنههایی از زنان خوش صورت فرنگی و یا دیگر مضامین اروپایی بین گل و مرغها نقش گردیده که رسم رایج زمان بوده است.
اما نکته جالبی که در طرحها و نقشهای بکار رفته در قالی بختیاری و سایر دستبافته های آنان به چشم میخورد این است که این طرح و نقشها کاملا ذهنی بوده و در بافت آنها از هیچ نقشه استفاده نشده است. البته این قالیبافی بدون طرح و نقشه در گذشته بیشتر به چشم میخورده است.
رنگبندی قالی بختیاری:
نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرشهای بختیاری یکی از مهمترین ویژگیهای شناخته شده در این فرشهاست. نوع رنگ لاکی مورد استفاده و همچنین سبز خاص قالی بختیاری از مهمترین ویژگی رنگهای فرش این استان است که با سایر موارد مشابه در دیگر فرشهای ایران تفاوت دارد. رنگهای مورد استفاده در این قالیها بیشتر در زمینههای قرمز٬ آبی روشن٬ آبی سیر٬ سبز٬ نارنجی و زرد است.
فرش خشتی بختیاری با طرح گل پتو (گل رز -گلفرنگ)
رنگرزی
در گذشته زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا هنگام جابهجاییهای سالانه خود گیاهان رنگدار طبیعی را جمعآوری و خشک میکردند. سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آنها داشتند٬ آنها را در آب جوشانده و مایه رنگین آنها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار میدادند و رنگهای با ثباتی به دست میآوردند.
در دوره حاضر متأسفانه رنگهای باثبات گیاهی جای خود را به رنگهای درخشان ولی بیثبات شیمیایی دادهاند. این روش رنگرزی باعث تندی رنگهای خامه میشود. در بعضی موارد برای کاستن شدت تندی و پختگی رنگها، از خاکستر استفاده میکنند.
فرش بلداجی
این شهر در فاصله تقریبی ۳۵ کیلومتری جنوب غربی بروجن قرار دارد. گرایش بیشتر به ذهنی بافی و استفاده از رجشمار پائین (۲۵ الی ۳۰) از مشخصات بارز تولیدات بومی و اصیل این روستاست.
طرحهای لچک و ترنج و خشتی سهم عمدهای را در قالی امروز بلداجی به خود اختصاص داده اند. امروزه قالی در این شهر اغلب دو پود است. اما قالی قدیمی آن به روش یک پود بافته میشد. نوع گره مورد استفاده ترکی و دارهای قالی بختیاری در بلداجی بیشتر از نوع زمینیاند . اغلب مواد اولیه مورد استفاده در قالیهای جدید این روستا ارزان قیمت و همگی با مواد شیمیایی رنگرزی شدهاند.
شهر فرادبنه واقع در بخش مرکزی شهرستان بروجن، بخاطر طرح منحصر به فرد قالیهایش بسیار مشهور است. طرح معروف شرابه در انواع گل پتویی–گلدانی و … طرح ویژه قالیهای این روستا است.
شرابه در لغت به معنای مجموعهای از عناصر تزئینی مانند رشتههای رنگی نخ و منگوله و … که در کنار یکدیگر قرار گرفته و مجموعه ای واحد را تشکیل دهند، گفته میشود. این طرح بصورت ذهنی بافته میشود . اغلب بافندگان از واگیره بعنوان الگو برای بافت استفاده میکنند.
سبک اصیل بافت در این روستا یک پود ضخیم بوده و رجشمار آن بین ۲۵ الی ۳۰ و حتی ۳۵ است. اغلب دارها زمینی و نوع گره ترکیست. رنگهای اصلی بکار برده شده در بافتههای فرادبنه شاد و عبارتند از: آبی٬ لاکی روشن٬ سبز سیر و روشن٬ صورتی٬ مسی٬ کرم٬ سفید٬ زرد و به ویژه سرخ در نمونه فرشهای قدیمی
بابا حیدر هیرگان
درفاصله ۴۶ کیلومتری شهرکرد٬ شهر بسیار کوچکی بنام بابا حیدر قرار گرفته که به همراه هیرگان در فاصله ۴ کیلومتری آن، فرشهایی میبافند که با نام خودشان معروف شدهاند.
تولیدات این دو روستا به جهت نوع رنگآمیزی و محتوای طرح با دیگر نقوش فرش استان متمایز است. نقطه مشترک در فرشهای آنها استفاده از ۴ و حداکثر ۵ رنگ در طرح است.
قالی بختیاری با ابعاد تقریبا مربعی
ابعاد متداول در تولیدات این دو روستا عموما قالیچه و حداکثر ۶ متر مربعی است. سبک بافت جدید آن بصورت دو پود بوده و اغلب از دار زمینی استفاده میکنند. رجشمار آنها نیز عموما ۱۵ تا ۱۷ و حداکثر ۲۰ رج است.
در میان طرحهای این دو روستا بندرت طرحهای رایج قالی بختیاری مانند خشتی یا سرو و کاج دیده میشود .
اردل
شهر کوچک اردل در ۹۶ کیلومتری جنوب شهرکرد قرار دارد. طرحهای مورد استفاده در این ناحیه شامل طرحهای خشتی و لچک و ترنج و همچنین طرحهای هندسی دیگر است. تمام بافتههای اردل و نواحی اطراف آن، در حال حاضر از نوع دو پود هستند.
گروه فرشهای اولاد (اولاد حاج علی)
اولاد حاج علی یکی از طوایف ایل دینارانی باب هستند و در مناطق جنوب استان ساکنند. این گروه از فرشهای استان درحال حاضر سادهترین قالیهای استان به شمار میروند که کیفیت پایینی نیز دارند.
طرح آنها هندسی است و در متن دارای یک یا چند ردیف ترنجهای لوزی شکل دیده میشود. این فرش در تمام انواع کهنه و جدید آن به صورت یک پود بوده و گره آنها ترکی است.
اغلب این قالیها چله نخ و پود پشم دارند که باعث نرمی و انعطاف آنها میشود. رجشمار این گروه از فرشها بین ۱۵ تا ۲۰ رج است و فرشهای این گروه طول بلندی دارند.
برخلاف تولیدات امروز٬ نمونههای قدیمی این فرش بسیار زیباتر بودند و تنوع بیشتری در طرح و رنگ داشتند.
قالی بیبیباف
قالیهای بیبیباف گروه بسیار مهم در میان فرشهای قدیم بختیاری به شمار میروند. در گذشته به زنان و دختران خوانین بیبی گفته میشد که کارگاههایی برای بافت قالی در اختیار داشتند و علاوه بر نظارت به تولید فرشها و استفاده از قالیبافان ماهر٬ خود نیز به بافت قالی اشتغال داشتند.
تولیدات این کارگاهها در سطح بسیار بالایی ازنظر کیفیت و رنگ قرار داشتند. آخرین نسل از تولیدات این کارگاهها متعلق به سال ۱۳۰۹ است. پس از دستور رضاشاه، بساط خوانین و حکومتهای محلی آنان برچیده شد.
مهمترین مراکز تجمع خوانین در چهارمحال عبارت بودند از: چالشتر٬ شلمزار٬ فرخ شهر (قهفرخ).
بطور کلی از ویژگیهای فنی بافت در فرش این استان میتوان به گلیم بافی فارسی شیرازه متصل و بافت یک پود ضخیم در قالیهای قدیم اشاره کرد. در طی سالهای اخیر بافت طرحهای نائینی در جنوب این استان به شدت رواج یافته است و رو به افزایش است.
فرش سامان
شهر سامان در شمال شهرکرد و در فاصله ۲۱ کیلومتری آن قرار دارد. قالیبافی در شهر سامان بواسطه توسعه اقتصادی و بهبود روابط و ارتباط بین شهری رو به گسترش یافته و بافندگان آن با صرف وقت بیشتر و کاربرد مواد اولیه نسبتا مرغوب، در طی سالیان اخیر توانستهاند یکی دیگر از بهترین نوع قالیهای استان را عرضه کنند.
شاید امروز بتوان فرش سامان را از هر حیث طرح و رنگ در بسیاری از موارد با تولیدات چالشترمقایسه کرد. این منطقه نیز همچون مناطق دیگر استان چهارمحال و بختیاری، در اغلب موارد دارای طرحهایی همچون خشتی٬ ترنجی٬ سرو کاج و … است.
طرح خشتی
نوع گره مورد استفاده در بافت قالیهای سامان و همچنین سایر روستاهای تابعه آن بصورت ترکی بوده و کاربرد گره فارسی بسیار کم است. سبک بافت دو پود و در برخی موارد یک پود ضخیم است. رجشمار اغلب بافتهها بین ۲۵ و تا حداکثر ۳۵ رج و نوع دار قالی مورد استفاده به هر دو صورت زمینی و عمودی است. ابعاد امروز بافتهای آن بیشتر 6 و 9 متر مربعی
فرش بن
بن در فاصله تقریبی ۳۱ کیلومتری شمال شهرکرد قرار دارد و از نواحی کشاورزی و دامپروری استان محسوب میشود. مردم این شهر ترکزبان هستند و صنایع دستی آنان به غیر از قالیبافی٬ شال بافی و جوراب بافی است. کلیه قالیهای اصیل این شهر از نوع ذهنیباف بوده و هم اکنون نیز در اغلب موارد با همان سبک و روش تولید میشود. الگوی بافت در اینگونه تولیدات عموما بصورت واگیره یا الگویی است که بافته شده، و بافنده با نگاه از روی آن اقدام به بافت میکنند. تمامی قالیهای اصیل و بومی از نوع یک پود ضخیماند و همانطور که انتظار میرود با استفاده از گره ترکی تولید میشوند.
رجشمار آنها اغلب پایین و بین ۱۵ تا ۲۰ و طرح خشتی از طرحهای رایج این شهر است. نوع دار قالی مورد استفاده به دو صورت زمینی و عمودیست و مواد اولیه مصرفی نیز اغلب نامرغوبند و رنهای شیمیایی نامرغوب در این فرشها بسیار به کار میرود۸]
فرش ورذنجان – پیربلوط – ارجنگ
سه روستای مذکور در فاصله ی بین چالشتر و بن قرار گرفته اند. روستای ورذنجان به دلیل فاصله کمتر با بن از جهت طرح و رنگ و تا حدودی سبک بافت متاثر از فرش بن است. لیکن روستاهای پیربلوط و ارجنگ از هر حیث دارای بافتههای نسبتا زیبا و مشابه با قالیهای چالشتر هستند. تولیدات روستای ورذنجان اغلب به صورت دو پود بوده و بافتههای یک پود کمتر دیده میشود. نوع گره نیز ترکی است. متاسفانه کیفیت رنگ آمیزی مواد اولیه تا حدودی نامناسب و با بهرهگیری از مواد شیمیایی است.
روستای ارجنگ در فاصله تقریبی ۵ کیلومتری غرب پیربلوط قرار دارد. کلیه تولیدات این دو روستا بین ۲۵ الی ۳۵ رج و از نظر رنگ و طرح تحت تاثیر فرش چالشتر است. ابعاد تولیدی نیز عموما به صورت ۶، ۹ و ۱۲ متر مربعیست. نوع گره مورد استفاده ترکی و سبک بافت امروز آن و حتی اغلب بافتههای قدیمی آن بصورت دو پود است.
فرش فرخ شهر
فرخ شهر (قهفرخ) یکی از شهرهای مهم استان چهارمحال و بختیاری است. در حال حاضر فرش فرخ شهر یکی از ارزانترین فرشهای تولید شده در این استان به شمار میرود. ذهنیباف بودن و درشت بافی (بین ۱۵ تا ۲۵ رج) از مهمترین مشخصات فرش فرخ شهر و از دلایل ارزان بودن آن است. نوع گره ترکی بوده و بیش از ۸۰ درصد تولیدات بصورت یک پود (یک پود ضخیم)اند. نوع دارها هم بصورت زمینی و هم بصورت عمودی ثابت است.
مهمترین طرحهای این شهر خشتی و ترنجی است که گاهی قالیهایی به طرح کف ساده در بین آنها دیده میشود. در مجموع کلیه خامههای مورد استفاده در قالیهای جدید فرخ شهر از ارزانترین و نامرغوبترین نوع خامههای عرضه شده در استان است. استفاده از طرحهای هندسی نیز بطور پراکنده در بافتههای فرخ شهر دیده میشود که با بهرهگیری از برخی نگارههای هندسی دارای رنگ و ظاهری عشایری – روستایی است.
رنگهای عمده مورد استفاده در قالیهای این شهر عبارتند از: لاکی سیر و روشن٬ سبز سیر٬ قهوه ای٬ نارنجی٬ مشکی٬ کرم٬ سفید٬ سرمهای سیر و آبی.
مهمترین ابعاد تولیدی نیز عبارتند از دو ذرع٬ ۶ و ۹ متر مربعی و کناره. علیرغم کیفیت قالیهای جدید آن٬ قالیهای قدیم فرخ شهر که از مراکز خاننشین چهارمحال و بختیاری بوده، بسیار مرغوب و از هر حیث بر تولیدات جدید برتری دارند.