پیشینه قالی بافی در تبریز

دیرین تریــن نوشــتار دربــاره ی تولیــدات تبریــز، از ســده ی هفتــم خورشــیدی اســت. آنجــا کــه دکتــر «پــوپ» پیشــینه ی فرش بافــی دوران ســلجوقی و شــهر تبریــز را بــا توجــه بــه نوشــته ی «یاقــوت حمــوی» شناســا کــرده اســت.

چنان کــه دانســته شــده در دوره ی صفویــه بــه دلیــل یکپارچگــی و اســتواری حکومــت، شــکوفایی و رشــد اقتصــادی شــکل یافــت و در ایــن میــان قالی بافــی هــم در کنــار دیگــر پیشــه ها دارای کارگاه ســلطنتی شــد. از نمونه هــای برجــای مانــده آشــکار می شــود بافــت قالــی تبریــز در ایــن دوره صــورت می گرفتــه اســت و از یــک پیشــه درون خانــه بــه
هرســت ِیــک پیشــه تجــاری بــدل شــد. چراکــه ســندی چــون پ خ.) کــه 904 (فهرســت) اســتادان قالی بــاف (ثبــت بــه تاریــخ درپــی تصــرف تبریــز بــه دســت «ســلطان ســلیم اول» بــه خ. از ایــن شــهر بــه اســتانبول بــرد و اکنــون در 893ســال ) گــواه 2816 ،1387 مــوزه توپقاپــی نگهــداری می شــود (پــوپ، قالی بافــی تبریــز در ســده ی نهــم خورشــیدی اســت.

در جلــد ششــم کتــاب ســیری در هنــر ایــران، بــرای بررســی چنیــن پیشــینه ای بــه یــک دســته بنــدی روی آورده اســت. نخســت آثــار «شــمال غــرب ایــران» و دوم تبریــز. نویســنده در شناســا نمــودن دســته ی نخســت بــر ایــن پنــدار اســت کــه اصطــلاح شــمال غــرب ایــران دربــر گیرنــده مناطــق بســیاری اســت و آذربایجــان کــه خــود ســرزمین بزرگــی اســت بخــش کوچکــی از آن بــه شــمار می آیــد. همچنیــن بــه دلیــل گوناگونــی جایگاه هــای فرهنگــی، قالی هــای بــه دســت آمــده نیــز گوناگــون بــوده امــا نکتــه آنکــه تمامــی آنهــا را بــه مرکــز یعنــی تبریــز نســبت داده انــد و در بیــن فــرش شناســان ایــن نســبت مــورد پذیــرش قــرار گرفتــه اســت. (ن. ک: همــان، ) قالی هایــی کــه در دســته ی دوم بــه تبریــز 2633 ،1387 نســبت داده شــد را بــر اســاس پشــم اســتفاده شــده و بنیــان فنــی بافت شــان کــه بــا نمونه هــای امــروزی تولیــد شــده در تبریــز همســانی دارد شناســانیده شــده اند. (ن. ک: همــان، ) کهن تریــن نمونه هــای ارائــه شــده در هــر دو 2648 ،1387 دســته، تولیــد نیمــه ی دوم ســده ی نهــم خورشــیدی هستند.

سزاواری تبریز در شکوفایی تولید قالی بافی ایران

تاریــخ ایــران هــر جنــگ افــزون بــر کاســتن از گســتره ی خــاک ایــران تــوان اقتصــادی را بــر اثــر تنش هــا و کشــتارها می کاســت. در ایــن میــان جنــگ بــا روســیه بیشــترین آســیب را بــر ایــران وارد کرد و تبریــز مرکــز ایالــت آذربایجــان «خــط مقــدم» این کشــمکش و درگیری هــا بــود. «عباس میــرزا» جانشــین پادشــاه و شــاه یار در حکومــت آذربایجــان، فر ز ند « فتحعلی شــا ه » دومیــن پادشــاه دودمــان ) او و 14قاجــار بــود. (تصویــر «میــرزا عیســی» وزیــرش در شــکوفایی و دگرگونی هــای آذربایجــان و بــه ویــژه تبریــز بســیار کوشــیدند. (زنــده دل )36 ،1376 و دســتیاران، عباس میــرزا بــرای پاســداری از خــاک میهــن کارخانه هــای جنگ افزارگــرم ِســاخت ماننــد تــوپ جنگــی و تفنــگ راه انــدازی کــرد، اصلاحاتــی را در ارتــش ســامان داد و اســتخراج معــادن را آغــاز ،1386کــرد. (ن. ک: نصــری، ) بــرای رونق بخشــی 22 و 20 بــه درآمــد شــهر ســراها و تیمچه هــای بســیاری بــه بــازار
) ســپس افــرادی 794 ،1380 تبریــز افــزود، (اژه ای و دیگــران، را بــرای آمــوزش دانش هــای نویــن آن روزگار بــه انگلســتان ) مهم تــر آنکــه 26-25 ،1386رهســپار کــرد. (ن. ک: نصــری، بــا فراخــوان و دعــوت از خارجی هــا بــرای ســکونت در ایــران بــه ویــژه ولایــت آذربایجــان (ســاوجبلاغ) درپــی آن بــود تــا از پــس ایــن مــراودات مردمــان بــا تجــدد و نوخواهــی دمســاز )21-20شــده و جامعــه رو بــه رشــد رود. (ن. ک: همــان، تلاش هــای عباس میــرزا و ویژگــی اقتصــادی – سیاســی تبریــز دلیلــی شــد تــا کشــورهای دیگــر در این شــهر دفترکنســولگری راه انــدازی کــرده تــا بازرگانــان و ســوداگران آن کشــورها رفت و آمــد کننــد. (ن. ک: میرزایــی، ) نکتــه آنکــه 98 ،1392 جهانگــردان اروپایــی امنیــت و نظــم آذربایجــان در دوره ی عباس میــرزا را بــا امنیــت اروپــا برابــر می دانســتند. ،1376(زنــده دل و دســتیاران، ) پــس از درگذشــت او، تبریز 36 جایــگاه جانشــینان قجــر شــد و ایــن جایــگاه آن آمد و شــدهای بازرگانــی را پابرجــا نگاه داشــت و دروازه ی ســوداگری ایــران و اروپــا شــد. «انقــلاب صنعتــی» در اروپــا و امریــکا دارای دو روی متفاوت بــود. از ســویی اقتصــاد شــکوفا شــد و رفــاه مردمــان گســترش پیــدا کــرد، و از ســوی دیگــرشهرنشــینی تنش هایــی بــر روان مردمــان ایجــاد کــرد کــه مهم تریــن آن زندگــی یکنواخــت و ماشــین وار بــود. در ســده ی دوازدهــم خورشــیدی (نوزدهــم میــلادی) بــر اثــر توجــه مردمــان بــه «مکتــب نئوکلاســیک» کــه بازگشــت بــه دوران «کلاســیک» و کهــن را در هنــر و معمــاری شناســا می کــرد، توجــه بــه هنــر شــرق و بهره گیــری در طراحــی درون خانــه افزایــش یافــت. چنیــن «غربی هــا» و آشــنایی کــه پیش تــر بــا ِدگرگونــی در اقتصــاد و روش زندگــی قالــی شــرقی داشــتند خواهان هــای قالــی؛ ایــن کالای ایرانــی بیشــتر شــد. بازرگانــان آن روزگار تبریــز بــا گــردآوری و خریــد قالی هــا از سراســر ایــران خواســته های مشــتریان اروپایــی و امریکایــی را بــرآورده می کردنــد. ایــن پیشــه آن چنــان مــورد توجــه بــود کــه تنــی چنــد از تبریزهــا در شــهرهای عثمانــی آن روزگار «تجارتخانــه» راه انــدازی کردنــد. در گــذر ســالیان از میــزان قالی هــای همخــوان بــا پســند مشــتریان کاســته شــد، بازرگانــان تبریــزی بــرآن شــدند تــا بافــت قالــی کــه دســتاوردی خانگــی و کمــک هزینــه ی خانوار بــود را بــه تولیــدی یکتــا بــدل کننــد. بــا توجــه بــه ایــن دیــدگاه کارگاه هایــی در روســتاهای تبریــز و ســپس در خــود شــهر و پــس از آن در دیگــر شــهرهای ،1368ایــران ماننــد مشــهد، کرمــان و کاشــان برپــا کردنــد. (ن. ک: ادواردز، )16-15) (تصاویــر 67-66 ایــن شــیوه دلیــل شــکوفایی قالی بافــی و اقتصــاد ایــران تــا پیــش از جنــگ جهانــی نخســت شــد. در همیــن راســتا شــرکت های بیگانــه ماننــد ــر»، «بــرادران کاســتلی»، «تجــارت قالــی مشــرق زمیــن نیویــورک»، ِ«زیگل «شــرکت فــرش لنــدن»، «تاوشــانچیان»، «عطیــه»، «شــرکت ســهامی ،)Persische Teppiche Aktien Gesellschaftفــرش ایرانــی» (پتــاگ ســرمایه گذاری هایی را در قالــی ایــران بــه ســرانجام رســاندند. (ن ک: حشــمتی ) از ایــن میــان زیگلــر، تجــارت قالــی مشــرق زمین 241 و 142 ،1389رضــوی، نیویــورک و بــرادران کاســتلی در شــهر تبریــز فعالیت داشــتند. (ن. ک: حشــمتی ) (تصاویــر 104 ،1395؛ صباحــی، 13 ،1385؛ نصیــری، 142 ،1389رضــوی، ) نکتــه آنکــه «گــره جفتــی»، «بی گره بافــی» و «رنــگ جوهــری» در 18-17 دوران ایــن شــرکت ها بــرای بهــره ی بیشــتر بــه بــازار قالــی ایــران وارد شــد.

ویژگی های فنی قالی تبریز

یکاهــا (واحــد) ســنجش ایرانــی بــه دلیــل ســنت هر ســامان ظرافــت قالــی ایــران «گــره ِگوناگــون بــوده اســت. در ســنجش ذرعــی» تنهــا یــکای مــورد اســتفاده بــوده و هســت. گــره ذرعــی یک شــانزدهم ذرع اســت، بدیــن معنــا نخســت ذرع بــه چهــار وابخشــیده می شــد کــه «چــارک» گفتــه می شــود، دوبــاره چــارک بــه چهــار وابخشــیده می شــد، و چــون «ذرع شــاه» یــکای بلنــدا در تبریــز بــوده (برابــر ســانتی متر) گــره ذرعــی در تبریــز برابــر 112بــا بــا هفــت ســانتی متر امــروزی اســت. (ن. ک: ؛ دهخــدا، دامنــه ی 104 ،1375یســاولی، واژه ذرع) در هنــگام داد و ســتد قالــی ایــران منظــور از «رج شــمار»، شــمار گره هــا در گــره ذرعــی اســت و هرچــه ایــن عــدد بزرگ تــر باشــد نشــان از ظرافــت قالــی دارد. نکتــه دیگــر؛ رج شــمار بــر مبنــای پیمانــی ســنتی در پهنــای قالــی کاربــرد دارد و نــه درازا، بــه هــر روی اگــر قالــی چــه در پهنــا و چه در درازا دارای رج شــماری یکســان و یــا نزدیــک بــه هم داشــته باشــد دارای کیفیــت خــوب و درخــور اســت. گــره در هفــت 120 تــا 40 رج شــمار قالــی در تبریــز بیــن ) اندازه هــای فراگیــر 1397 ســانتی متر اســت. (نورموســوی، هســتند، همچنیــن در دو دهــه گذشــته 3×4 و 2/5×3/5 ،2×3 ) و حجم بافــی 161 ،1381اشــکال دایــره و چندضلعــی (ژولــه، ) نیــز گســترش یافتــه اســت. 35 ،1389(حشــمتی رضــوی، مــواد اولیــه ای کــه در بافــت قالــی تبریــز اســتفاده می شــود
) پنبــه 5 پنبــه، پشــم و ابریشــم اســت. (ن. ک: مجابــی، بی تــا، بــرای چلــه و پــود، پشــم بــرای پــرز (خامــه) و ابریشــم بــرای چلــه، پــود و خامــه بــه کار گرفتــه می شــوند. در گذشــته ی نــه چنــدان دور هــر ســه ایــن مــواد از تولیــدات ایرانــی اســتفاده می شــد بــه گونــه ای کــه پیشــینه ی تولیــد ابریشــم در ایــن شــهر بــه دوره ی صفویــه بــاز می گــردد (دانشــنامه ی جهــان ، دامنــه ی واژه ی تبریــز) امــا امروز ابریشــم 6، ج 1393 اســلام، بــه صــورت کامــل از تولیــدات بیگانــه تهیــه می شــود. پنبه و پشــم هــم کمتــر از تولیــدات ایرانــی و بیشــتر از تولیدات ) واژه 26-25 بیگانــه بــرآورده می شــوند. (تصاویــر فنــی «کــرک» کــه از ســه دهــه گذشــته در بیــن پیشــه وران قالــی ایرانــی گســترش یافتــه منظــور پشــم گوســفند بــا ظرافــت بــالا اســت. قالــی تبریــز بلنــدای پــرز اندکــی دارد کــه ایــن ویژگــی گــری دلیــل درخشــندگی و جلو ه )28-27 (تصاویــر 1 آن می شــود ،1380(ن. ک: حشــمتی رضــوی، ) قالیچه هــای 181 ،1375؛ یســاولی، 41 «چله ابریشــم» تبریــز در نــوع خــود از بهترین )146 ،1390. (دانشــگر، 2 قالی هــای ایــران اســت در رنگــرزی قالــی تبریــز گاه از مــواد مصنوعــی و گاه طبیعــی اســتفاده می شــود هرچنــد بــه دلیــل شــمار بــالای فام هــای اســتفاده شــده در قالی هــای امــروزی گرایــش بــرای اســتفاده از مــواد مصنوعــی بیشــتر اســت. شــیوه رنگــرزی در ایــن شــهر بــه همــان صــورت پیشــینیان و بــا اســتفاده از پاتیل انجــام می شــود. رنگزاهایــی طبیعــی ماننــد رونــاس، اســپرک، پوســت انــار و پوســت گــردو بیشــترین اســتفاده را در میــان )34-29رنگــرزان تبریــزی دارنــد.

طرح و نقشه قالی تبریز

پیشــینه طــرح و نقــش قالــی ایــران را می تــوان در نگارگری هــا پی گرفــت. دکتــر «علــی حصــوری» در کتــاب «فــرش بــر مینیاتــور» کهن تریــن نمونــه منتســب بــه شــهر تبریــز را نگارگــری از «مکتــب تبریــز» دانســته اند. ایــن اثــر انــدک ســاده ای اســت وابســته ِ فرانمایــی نقشــه ی لچک ترنــج بــه نخســتین گام پیدایــش نقشــه های گــردان، بــر مینیاتــوری «قاســم علی» یــا بــه احتمالــی «میرزاعلــی»، نقــاش نامــی ِکار همــان مکتــب. ایــن نــگاره وابســته بــه نســخه ای از «یوســف خ. در کتابخانــه کاخ گلســتان اســت. 900و زلیخــا»، بــه تاریــخ
)36-35) (تصاویــر 106 ،1376(حصــوری، نقش هــای ســنتی در چندیــن گــروه بنیــادی و شــماری زیرگــروه وابخشــیده می شــوند. مهم تریــن دلیــل ایــن گوناگونــی نهــادن نــام هنرمنــد طــراح بــر روی نقشــه و اثــر بــوده هرچنــد گاه خــود طــرح یــا نقشــه نیــز نامــی یکتــا داشــته اســت

طرح زیرگروه قالی تبریز:

اســلیمی ترنــج دار (افشــان ترنــج)، اعلابــاف، بنــام، بوتــه ای، پورنامــی، جــواد قلــم، چهارفصــل، حــاج قلــی نامــی، خشــتی (قاب قابــی)، خیابانــی، درختــی، شاه عباســی افشــان، شــکارگاه، شــیرفر، عمــاد، قــره باغــی، گلدانــی، )56-37گل رز تبریــز، گنبــد، ماهــی. (تصاویــر طرح هــای بیــان شــده در بــالا جــدا از گوناگونــی در صورت بافــی، منظره بافــی و مینیاتور بافــی اســت کــه ســالیانی گســترش یافتــه و رو بــه فزونی داشــته. همیــن ویژگی دربــاره شــمار رنــگ در قالــی تبریــز پابرجاســت بــه گونــه ای فــام بیــان شــده اســت (ن. ک: حســن پور 90 تــا 25کــه از )57) (تصویــر 61-60 و 19-17 ،1379نامــی، پنداشــته می شــود سرچشــمه ایــن گوناگونــی از آنجایــی اســت کــه ســنت طــرح و نقــش قالــی تبریــز از گذشــته های ،1396دور وابســتگی بــه اصفهــان و هــرات داشــته (حصــوری، ) و در ســده گذشــته نیــز گاه بخشــی از طــرح یــک شــهر 223 را بــا بخــش دیگــری از شــهری دیگــر بســان نقشــه ای نویــن )40 ،1380 بافتــه و تولیــد می کردنــد. (حشــمتی رضــوی، ) افــزون بــر چنیــن طرح هایــی؛ بــا گشــایش 59-58(تصاویــر خ.) کــه اداره ی 1307 – 1297«مدرســه صنایــع مســتظرفه» ( آن را اســتاد «میرمصــور» بــه همــراه هنرمندانــی چــون «رســام ارژنگــی» و «عبدالــه باقــری» بــه دســت داشــت، شــاگردانی ِپــرورش یافتنــد کــه در ســالیان پســین خــود هنرمنــدان نامــی طراحــی قالــی شــدند. «احمــد عمــاد» و «میــرزا تقــی خیابانی» ؛ صوراســرافیل، 113 ،1334 از آن جمله انــد (ن. ک: امیــد،
) و 372 ،1381 همان گونــه کــه پیشــتر بیــان شــد آثــار بــه نــام خودشــان در بــازار تبریــز شــناخته می شــود. چهــار دهــه پــس از پایــان کار مدرســه صنایــع مســتظرفه، «هنرســتان هنرهــای زیبــای تبریــز» بــا همراهــی اســتاد «عبدالــه باقــری» آمــوزش فنــون طراحــی ســنتی در گرایــش قالــی و تذهیــب را باردیگــر آغــاز کــرد. افــرادی چــون «کریــم صفایــی» و «علــی کوهپایــه حقــی» از طراحــان نــام آشــنای تبریــز دانش آموختــگان ایــن هنرســتان بــه شــمار می آینــد. )14 ،1379 (حســن پور نامــی، در دو دهــه گذشــته شــکوفایی در رنــگ آمیــزی قالــی تبریــز شــکل گرفــت بدین ســان از رنــگ بــرای ژرفنمایــی، فضاســازی و یکســان ســازی گســتره ی قالــی، ایجــاد ســایه روشــن و دورگیــری نقش مایه هــا (بــه کمــک ابریشــم )76-75 ،1387خــام) بهــره گرفتــه شــد. (ن. ک: طاهبــاز، رنگ بنــدی قالــی تبریــز در ســه گــروه وابخشــیده می شــوند؛ دارای تبایــن رنگــی بــالا، تبایــن رنگــی میانــه و تبایــن رنگــی نزدیــک بــه هــم کــه بــه «کهنــه رنــگ» شــناخته می شــود. ) تبریزیــان در مــوج نخســت تولیــد 165 ،1392(ن. ک: اقبالــی، قالــی، بــه دلیــل آنکــه مشتریان شــان خواهــان قالی هــای «عتیقــه» و «کهنــه» بودنــد، بــا آزمــون و خطــا توانســتند قالی هــای نوبــاف کــه رنــگ پرمایــه ای داشــتند را بســان آن قالی هــا دارای رنگ هایــی بــدون درخشــندگی و مــات ارائــه ) ایــن روش کــه همچنــان 67 ،1368دهنــد. (ن. ک: ادواردز، بــرای قالی هــای صادراتــی ایــران بــه کار گرفتــه می شــود را «کهنــه نمــا» گفتــه و میراثــی از بازرگانــان تبریــزی اســت.