الف- سابقه قالیبافی اراک
آنچه که از تحقیقات انجام شده برمیآید قالیبافی در اراک مانند کاشان سابقه طولانی دارد ولی مدتی از بین رفته و از دویست سال اخیر دوباره رونق خود را بازیافته است، اراک در حدود 180 سال پیش سلطان آباد و سپس عراق و در سال 1316 اراک نامیده شد. در حال حاضر شهرهای تفرش، اراک، خمین، دلیجان، ساوه، محلات و آستانه استان مرکزی را تشکیل میدهند. بخشهای فراهان، سرابند و ساروق از مناطق قدیمی قالیبافی اراک هستند و شرکتهای خارجی از سال 1260 هجری فعالیتهای زیادی در امر تولید و تجارت فرش در اراک داشتند. مثل شرکت زیگلر، کمپانی شرق، کمپانی تاو سهندچیان نیویورک و تعدادی شرکت ارمنی قراگوزیان، مهرتانیان، آساتوریان، یورچکیان در امر تولید و تجارت و صادرات فرش فعالیت داشتند.
در زمان قاجار شرکتهای خارجی در امر قالیبافی فعال بوده گفته میشود، فقط شرکت زیگلر در اراک سه هزار دار قالی داشته است. این شرکتها از استثمار قالیبافان و ایجاد رعب و ترس در امر خوب بافی و پیاده نمودن نظرات خود سود سرشاری را کسب کردند. دستمزد کمی نیز پرداخت میکردند. در سال 1314 کلیه فعالیتهای شرکتهای خارجی در امر قالیبافی لغو و به جای آنها شرکتهای ایرانی تاسیس میگردد. اشیاء و دفاتر به جامانده از شرکت زیگلر به شرح زیر قابل بررسی است: دفاتر پرداخت حقوق، ماشین حساب دستی فاستر، دفاتر پرداخت مزد قالیبافان، پرداخت مواد اولیه، عیدی و پاداش، که معمولاً عیدی و پاداش به صورت یک کیسه ذغال بوده. اسناد و هزینههای مشاهده شده که در آنها خوراک اسب و قاطر ذکر شده و از این حیوانات برای سرکشی و بازرسی دستگاهها استفاده میشده است.
طرح و نقش قالیهای منطقه اراک
آنچه که همه صاحبنظران عنوان مینمایند طرح و نقش قبل از دوره صفویه به صورتهای ذهنی بافی، الگو بافی و یاشکسته بوده و به صورت کلاسیک از زمان تیموریان شروع و در زمان صفویه رایج گردیده. طرح و نقش منطقه اراک نیز از این موضوع مستثنا نیست. یقیناً شرکتهای خارجی که بین سالهای 1260 تا 1314 در امر قالیبافی در اراک اشتغال داشتنهاند، تغییراتی در طرح و نقش فرشهای این منطقه به وجود آوردهاند. گفته میشود این شرکتها طراحانی را به خدمت گرفته و تا حدودی سلائق بازار را به طراحان دیکته مینماید. در منطقه اراک نام طرحهایی که متداول است. بیشتر لچک ترنج، شاه عباسی، دسته گلی، تک بته، چهار بته، گلدانی، ماهی درهم، مستوفی، قاب قرآنی، قابی، گلفرنگ، طرح بته میر یا مال میر، شاخ شکسته و شاخ بزی است. از طراحان بنام قالی اراک میتوان از مرحوم گلباز عشقی، محمّد آستانه، عزت الله ابراهیمی و محسن جعفری فرد نام برد.
مناطق قالیبافی اراک
قالیبافی اراک در چند منطقه انجام میشود. بخش فراهان، شامل روستاهای، مهرآباد، داین، کودزر، غیاث آباد، ساروق، جیریا، یساول، بادرستان، تبرتو، مشهدکویه، که قالیهای ظریف و کوچک پارچه اراک که عمدتاً به نام ساروق میباشد؛ رجشمار این فرشها عمدتاً بین 40،45،50 مربوط به بخش فراهان است.
سرابند: شامل حصار، توره، درمنا، تخته محل، هفت عمارت، بازنه، کزار، آستانه، قدمگاه، مهاجران و شازند که در اندازههای قالیچه، 6 متری و بالاتر تولید نموده و عمدتاً در رجشمار 25، 30، 35 و درشت باف هستند. قسمتی از بخش سرابند که مردمش ترک زبانند قالیچه و قالیهای دو پوده، با نقوش شکسته تولید مینمایند. فرش بته میر، ضمن زیبایی ارزان قیمت بوده و از تکرار یک نوع بته کوچک تشکیل میشود و اغلب در مکانهای عمومی، مثل مساجد، تکایا و امثال آن استفاده میشود.
مشکآباد: قالیهای مشکآباد از مرغوبیت کمتری برخوردار است. از 15 تا 20 رج بافته میشود. کیفیت فرشهای محال بهتر از مشکآباد است.
از دیگر فرشهای منطقه اراک فرش بخش کمره است که از چند ده ارمنی نشین تشکیل شده و مردماش از بافندگان ارمنیهایی هستند که در زمان شاه عباس از مرزهای شمالی به مرکز ایران کوچ داده شدهاند. در همه این روستاها قالی و قالیچه با رنگ و نقش خاص بافته میشود. ولی از آن میان ده لیلیان که به فاصله کمی از شمال غربی خمین واقع است. از همه مهمتر و مشهورتر است. قالیچههای لیلیان یک پوده ظاهری نرم و یک پوده دارد و رنگ متن آنها گلی دوغی است. از زمانی که شهرکهای صنعتی در اراک شکل گرفت، و کارخانهجات صنعتی در این شهر دایر شد، کارگاههای متمرکز و بزرگ قالیبافی که در آنها آقایان به بافت قالی اشتغال داشتهاند، یکی پس از دیگری تعطیل شده و کارگران آن جذب کارخانهجات بزرگ شدهاند. شاید بتوان گفت از تاریخ ایجاد شهر صنعتی (1348) به ندرت فرشهای بزرگ پارچه در رجشمار 40-45 -50 در اراک تولید میشود. یک نمونه از فرشهای بزرگ پارچه بافته شده قبل از ایجاد شهر صنعتی در رجشمار 50 و گل ابریشم بافت کارگاههای متمرکز اراک در اندازه 6×6 متر در سفارت ایران در چین دیده شده است.
ب- مشخصات ظاهری فرش اراک:
1-نوعی اسلیمی پیچ در پیچ در حاشیه اکثر فرشها در اراک که میتوان گفت خاص این منطقه بوده.
2-تنوع رنگ دارد و از رنگهای دوغی که با ماست ترش رنگ میشود و رنگ چهرهای و صورتی دارد در فرشهای اراک استفاده میشود.
3 -از طرحهای غالب در منطقه اراک ترنج شاهعباسی، افشان شاهعباسی، دسته گلی، ماهی هراتی، بته میر و نقش مستوفی.
4-زمینه رنگ فرشهای اراک عمدتاً لاکی روشن، لاکی روناسی، روشن کرم و سرمهای است.
5-سبک بافت فارسی (گلیمه کرباس، ریشه اوّل فرش بسته، شیرازه سرخود)
6-در فرشهای اراک از ابریشم به ندرت استفاده میشود. چله نخ و پرز پشم، در تولید و تجارت بر اساس نوع رجشمار و کاغذ نقشه 100 رگ، 25 رگی، 120 رگ، 30 رجی، 200 رگ، 50 رجی انجام میشود. در واقع در اندازه یک چهارم زرع محاسبه میشود
